Özellikle dilimize “İmam-ı A’zam’ın Beş Eseri” adıyla çevrilen risaleleri hakkında öteden beri şüpheler izhar edilen İmam Ebû Hanîfe herhangi bir eser kaleme almış mıdır? Almışsa bu eserler nelerdir ve el’an mevcut mudur? Mezkûr risalelerin ve daha başka eserlerin ona nisbeti ne kadar doğrudur?
Muhammed Zâhid el-Kevserî merhum, mütekaddimun ulemanın eserlerinde İmam Ebû Hanîfe’ye ait olduğu söylenen kitapları şu şekilde tesbit etmiştir: Kitâbu’r-Re’y[1]İbn Ebi’l-Avvâm zikretmiştir., İhtilâfu’s-Sahâbe[2]Ebû Âsım el-Âmirî ve Mes’ûd b. Şeybe zikretmiştir., Kitâbu’l-Câmi’[3]el-Abbâs b. Mus’ab zikretmiştir., Kitâbu’s-Siyer, el-Kitâbu’l-Evsat, el-Fıkhu’l-Ekber, el-Fıkhu’l-Evsat, Kitâbu’l-Âlim ve’l-Müte’allim, Kitâbu’r-Redd ale’l-Kaderiyye, Risâle ilâ Osmân el-Bettî, çeşitli talebelerine yazdığı vasiyetler (el-Vasıyye).[4]el-Kevserî, Bülûğu’l-Emânî, 18-9 (dpnt).
Elimizde mevcut risalelerin neşrini de gerçekleştirmiş olan el-Kevserî, kaleme aldığı mukaddimede bu risalelerin senedlerini zikretmiş, kritiklerini yapmış ve önemli noktalara parmak basmıştır. Bu mesele konuşulurken onun bu çalışmasının dikkate alınmaması önemli bir eksiklik teşkil edecektir.
Brockelmann “Her ne kadar aşağıda mezkûr kitapların ona nisbeti yaygın olsa da, Ebû Hanîfe’ye nisbeti sahih olan kitaplar mevcut değildir” dedikten sonra üç adet el-Fıkhu’l-Ekber nüshası, Müsned’ler, Vasıyye’ler, el-Âlim ve’l-Müte’allim, el-Kasîdetu’n-Nu’mâniyye, Risâle ilâ Osmân el-Bettî, Mücâdele li Ehadi’d-Dehriyyîn, Ma’rifetu’l-Mezâhib, Nesâih, ed-Davâbıtu’s-Selâse, Risâle fi’l-Ferâid, ed-Du’âu’l-Me’sûr, el-Müneabbihât ale’l-Umûri’l-Vâcibât, Kasîde, el-Maksûd fi’s-Sarf isimli eserleri zikreder.[5]Târîhu’l-Edebi’l-Arabî, III, 237 vd.
Fuat Sezgin ise Ebû Hanîfe’ye ait olduğu söylenen eserlerin ona nisbetini ileri sürmenin zor olduğunun söylendiğine işaret ettikten sonra şöyle der: “Bir kimse hocalarının ve muhtelif beldelerdeki muasırlarının sistematik fıkıh eserleri vücuda getirdiği bir dönemde, bir fıkıh mezhebi kurucusu olarak Ebû Hanîfe’nin herhangi bir kitap yazmadığını nasıl tasavvur edebilir? Onun kaleme aldığı birtakım kitaplar hakkında muasırlarından gelen bazı haberler mevcuttur. Hatta, müstakil bir mezhep müessisi olan Süfyân es-Sevrî’nin, Ebû Hanîfe’nin Kitâbu’r-Ruhûn’unu istinsah ettiği söylenmiştir…”
Ardından, İmam el-Evzâ’î’nin, Abdullah b. el-Mübârek tarafından İmam Ebû Hanîfe’nin bir eserine muttali kılındığına işaret ettikten sonra, onun eserlerinin çoğunun talebelerinin derlemesi şeklinde bize kadar intikal ettiğini, bununla birlikte en azından Osmân el-Bettî’ye hitaben yazılan risalenin bizzat İmam tarafından kaleme alındığını söyler.[6]Târîhu’t-Turâsi’l-Arabî, III, 31-2.
Bütün bunlardan sonra İmam Ebû Hanîfe’ye nisbet edilen 19 eserin ismini ve yazma nüshalarının yerlerini zikreden Fuat Sezgin hoca haksız değildir. Talebelerinin derlemesi suretiyle dahi olsa birtakım eserlerin İmam Ebû Hanîfe’ye nisbeti niçin şüpheli olsun?
Bu soruya birtakım müsteşrikler yanında Müslüman müellifler de “muhteva tenkidi” yaparak olumsuz cevap vermiştir. Ezcümle bugün elimizde bulunan eserler arasında, İmam’ın yaşadığı dönemde gündemde olmayan meseleler ihtiva edenler bulunduğu söylenmektedir.
Bir sonraki yazıda meselenin bu veçhesi üzerinde durarak en azından elimizdeki 5 risalenin İmam’a nisbeti meselesini irdelemeye devam edelim.
Milli Gazete – 16 Şubat 2008